Zingen & spelen

Gemeentezang/volkszang

• algemeen
• liedbundels
• liedbesprekingen
• lied zoeken
• psalmen

Cantor/voorzanger

• algemeen
• handreikingen
• opleidingen

Cantor/dirigent

• algemeen
• handreikingen
• opleidingen

Cantorij

• algemeen
• repertoire en bladmuziek

Kerklied internationaal

Gemeentezang/volkszang

de zang van de gezamenlijke aanwezigen in een kerkdienst. Doorgaans is de gemeentezang eenstemmig, hoewel er ook meerstemmigheid voor kan komen.

• Liedbundels Vanouds had ieder kerkgenootschap zijn eigen liedbundel. Het Liedboek voor de Kerken van 1973 doorbrak dat patroon – de bundel werd gemaakt in opdracht van vijf kerngenootschappen. Tegenwoordig valt het gebruik van kerkliedbundels veel minder samen met kerkgrenzen, stijlen en genres lopen door elkaar heen. De twee belangrijkste bundels zijn:
  • Liedboek, zingen en bidden in huis en kerk (2013) – protestantse doelgroep. Samengesteld door de Interkerkelijke Stichting voor het Kerklied (ISK). Zie voor meer informatie: www.liedboek.nl. En ook: www.nieuwliedboek.info; op deze laatste site biedt Dirk Zwart achtergronden en informatie over het Liedboek van 2013. 
  • Gezangen voor Liturgie (1996) – rooms-katholieke doelgroep. Samengesteld door de Stichting Liedbundel. Zie voor meer informatie: http://www.liedbundelgvl.nl.

• Een aantal actuele liedbundels, steeds met een speciale doelgroep:
  • Zangen van zoeken en zien. Oecumenische liedbundel (2015). Samengesteld en uitgegeven door het Verbeekfonds. Zie voor meer informatie: http://projectoecumenischeliedbundel.nl
  • Op Toonhoogte. Liederenbundel HGJB (2015). Samengesteld door de Hervormd-Gereformeerde Jeugdbond. Zie voor meer informatie:  www.hgjb.nl  
  • Hemelhoog. Protestants Evangelische Liedbundel (2015). Samengesteld door het Evangelisch Werkverband binnen de Protestantse Kerk in samenwerking met het Confessioneel Gereformeerd Beraad en de Confessionele Vereniging. Zie voor meer informatie: www.hemelhoog.nl
  • Weerklank. Instemmen met het Woord in Psalm en Lied (2016). Liedbundel voor kerken binnen de gereformeerde traditie. Zie voor meer informatie: www.weerklank.nl
  • Gereformeerd Kerkboek (2017). Aanvullende identiteitsbundel bij het Liedboek (2013) voor de Geref. Kerken (vrijg.). Zie voor meer informatie www.steunpuntliturgie.gkv.nl

• Liedbesprekingen Goed geordende achtergrondinformatie bij kerkliederen is hier te vinden: 
  • Liedbesprekingen en verdere achtergrondartikelen bij Liedboek, zingen en bidden in huis en kerk (2013) zijn te vinden in het digitale Compendium: www.liedboekcompendium.nl. Dit digitale compendium biedt ook besprekingen bij overkoepelende thema's, zoals liedvormen of liedfuncties. 
  • Op www.kerkliedwiki is behalve een uitgebreid overzicht van  Nederlandse kerkliedbundels en de liederen die daarin te vinden zijn ook een groeiende hoeveelheid liedbesprekingen te vinden. 
  • Korte toelichtingen op kerkliederen: 
    • bij liederen uit Liedboek, zingen en bidden in huis en kerk en het Gereformeerd Kerkboek (2017): www.steunpuntliturgie.gkv.nl
    • bij liederen uit Liedboek, zingen en bidden in huis en kerk: In elke aflevering van De eerste dag. Handreiking bij de jaarorde wordt per zondag (feestdag) een lied kort toegelicht, onder de kop 'Lied onder de loep'. Zie voor meer informatie over dit magazine www.de-eerste-dag.nl
• Lied zoeken Liederen zoeken bij bijbellezingen of liturgische momenten? Een liturgie samenstellen? Een overzicht van goede hulpmiddelen: 
  
  • Via zoekterm: 
    • De site Liturgievernieuwing biedt een database van allerlei binnen- en buitenlandse liedbundels. Via de functie 'uitgebreid' zoeken kan gezocht worden op woorden of beginregels. Bij elk gevonden lied worden gegevens rond tekst en melodie genoemd, de bundel(s) waarin het lied te vinden is met het liednummer, eventuele bijbelteksten en suggesties voor gebruik. Zie: www.liturgievernieuwing.nl.
    • Op de site van het Documentatiecentrum Nederlandstalige Kerkmuziek (DoNeK) van de NSGV kan gezocht worden naar allerlei vormen van kerkmuziek, o.a. liederen. De site werkt met een abonnementensysteem. Een proefabonnement van drie maanden is mogelijk. Zie: www.donek.nl
    • De zoekfunctie van de Kerkliedwiki biedt de mogelijkheid om op zoekterm of beginregel in de opgenomen bundels te zoeken. Zie: www.kerkliedwiki.nl.
    • Speciaal voor het Liedboek (2013):
      • Het online Compendium heeft een goede zoekfunctie (woorden uit de beginregel. Zie: www.liedboekcompendium.nl.nl
      • Er is een digitale concordantie bij het Liedboek. Zie daarvoor: www.liedboek.nl
  • Bij het Oecumenisch Leesrooster: 
    • Liedsuggesties op de site van de Nationale Raad voor Liturgie (R.K. kerk): https://rkliturgie.nl 
    • Liedsuggesties, uitgaande van het Liedboek (2013): www.kerklied.net 
    • De handreiking bij de jaarorde De eerste dag geeft per zon-/feestdag liedsuggesties uit verschillende bundels. De eerste dag is een magazine; afzonderlijke nummers kunnen worden besteld. Zie verder: www.de-eerste-dag.nl
  • Kinderliederen:
    • Op de site www.kinderdienst.nl van uitgeverij Narratio is een uitgebreide zoekfunctie op kinderliederen te vinden. Zie: www.kinderdienst.nl. 
    • De ISK heeft bij het Liedboek (2013) een lijst samengesteld van liederen die geschikt zijn voor kinderen. Zie www.liedboek.nl
• Psalmen Binnen de liturgische vocale muziek nemen psalmen een eigen plaats in. Wat die plaats is en hoe de psalm wordt gezongen kan verschillen. De belangrijkste psalmtradities zijn: 
  • Strofenliederen: 
    • Het berijmde psalter op de 16de-eeuwse melodieën uit Genève en Straatsburg (Geneefs Psalter). Er zijn verschillende berijmingen. De bekendste zijn (of waren) die van Petrus Datheen (1566), de staatsberijming (1773) en de berijming uit het Liedboek (1967). Daarnaast zijn er berijmingen (soms in de vorm van een bloemlezing) te vinden in het Gereformeerd Kerkboek, Weerklank en De Nieuwe Psalmberijming. Deze manier van psalmen zingen is kenmerkend voor protestantse kerken in Nederland. In de aanvulling Psalmen anders bij het Liedboek (2013) zijn ook enkele compacte nieuwe berijmingen opgenomen; deze aanvulling verschijnt 14 mei 2022. 
    • Liederen bij of naar aanleiding van psalmen. Maarten Luther zette voor deze psalmliederen de toon. Een latere vertegenwoordiger van dit genre is Isaac Watts. In o.a. het Liedboek (2013) en de aanvulling Psalmen anders (2022) zijn nieuwe vertegenwoordigers van dit genre te vinden. 
  • Niet berijmde psalmen: 
    • Reciteerpsalmen: de psalmen worden gereciteerd op een melodische formule en omsloten met een antifoon. Deze wijze van zingen is vooral bekend van het getijdengebed van de monastieke traditie. Hier wordt ook de term psalmodie gebruikt. 
      • De Latijnstalige psalmen (Gregoriaans) voor het officie zijn te vinden in het Liber Usualis.
      • Nederlandstalige psalmen zijn te vinden in verschillende uitgaven, o.a.: 
        • Het Boek der Psalmen – getoonzet door Benedictijner en Cisterciënzer monniken. Deze uitgave, ook wel Abdijboek genoemd, bevat naast de psalmen plus antifonen ook liederen, hymnen, beurtzangen, alles voor liturgische gebruik. Boxtel 1975.
        • Dienstboek, een proeve dl I (vertaling: A. Bronkhorst). Zoetermeer 1998. 
        • Voor de liefste een lofzang (vertaling: Pieter Oussoren; muziek: Jelle Stellingwerf). Een uitgave van Skandalon. 
        • Heel mijn ziel (vertaling: NBV; redactie en samenstelling: Nico Vlaming en Christiaan Winter). Een uitgave van Boekencentrum. 
    • Antwoordpsalm of graduale: psalm na de eerste schriftlezing (profetenlezing). Een responsoriale psalm, in beurtzang gezongen door voorzanger en gemeente. De voorzanger zingt de psalmverzen, de gemeente respondeert met een keervers.
    • Introïtus: van oorsprong de psalm die gezongen werd bij de intrede van de geestelijkheid, omlijst door een antifoon. Dit liturgisch gezang ontwikkelde zich tot de introïtusantifoon met daarbij een of meer psalmverzen. De introïtusantifoon geeft bij uitstek de inhoudelijke kleur van de zondag weer, zelfs zo dat een zondag de naam kreeg van deze introïtusantifoon. Enkele voorbeelden: Zondag Oculi, naar de eerste woorden van de antifoon 'Oculi meum semper ad Dominum' [Psalm 25], Zondag Cantate, naar het begin van de introïtusantifoon 'Cantate Domino canticum novum' [Psalm 98], Zondag  Rorate, naar 'Rorate caeli desuper' [Jesaja 45,8 bij Psalm 19]. 
  • En verder: 
    • Psalmen kort: Korte toonzetting van een of enkele kernzinnen uit een psalm. Deze vorm is vooral bekend uit het repertoire van Taizé. 
    • Uitgebreidere toonzettingen:  bijvoorbeeld: Voor de Kinderen van Korach dl I t/m IV (vertaling Sytze de Vries, muziek: Willem Vogel). 
    • Nieuwe vormen van psalmzingen: het kan gaan om nieuwe muzikale vormen of stijlen maar ook om 'nieuwe taal' (bijvoorbeeld 150 Psalmen vrij, Huub Oosterhuis). 
    • De bundel Psalmen anders, verschenen in de zomer van 2022, is een goed voorbeeld van nieuwe vormen van psalmzingen. De bundel, verzorgd door de ISK en uitgegeven bij KokBoekencentrum, is een aanvulling op de rubriek Psalmen in het Liedboek (2013). Psalmen anders bevat ca. 110 toonzettingen van psalmen in allerlei vormen en stijlen. Het uitgangspunt hier bij is een tekstuele en muzikale weergave die recht doet aan het poëtisch eigene van de Bijbelse psalmen. De uitgave bestaat uit drie delen: naast de bundel zelf ook een koorbundel en een begeleidingsbundel. Alle liederen zijn opgenomen in LiedboekOnline. 

Cantor/voorzanger

Cantor betekent zanger. De allereerste christelijke cantores psalmodieerden de Bijbellezingen en de psalmen, en dat deden ze in navolging van hun joodse collega’s. Sindsdien heeft de functie zich in allerlei richtingen ontwikkeld. Er zijn verschillende typen cantor te onderscheiden. Eén daarvan is die van de cantor als voorzanger. De belangrijkste taak is in dat geval: de voorzangersrol bij liederen en gezangen met een solo-gedeelte (zoals acclamaties en antwoordpsalmen). Daarnaast kan deze cantor ook de gemeentezang leiden. In dat geval behoort ook het vooroefenen met de gemeente en eventueel het dirigeren van de gemeente tot de taken. Dit cantortype staat ook wel bekend als voorzanger.

• Handreikingen:
  • Gerard Beemster en Gerard Broekhuijsen, Zet de zang in. Utrecht 1999. Werkboek voor de opleiding van een cantor. Bij deze uitgave is een afzonderlijke DVD verkrijgbaar: Zet de zang in. Rol en functie van de cantor in de liturgie. Boek en dvd zijn verkrijgbaar bij de NSGV.
  • Anje de Heer en Catrien Posthumus Meyjes, De cantor in de praktijk. Amersfoort 2014. Een uitgave van Kerkzang.nl. Cantoraat rond Liedboek, bidden en zingen in huis en kerk – de cantor als voorzanger en inspirator-stimulator van de gemeentezang. Besteladres: bestellingen@kerkzang.nl 
  • Wim Ruessink, Leiden van de gemeentezang. Module 9 van de cursus kerkmuziek III. Verkrijgbaar via de webwinkel van de Protestantse Kerk.
  • Hein Vrijdag, Cantor dl. I en II. Utrecht 2001 en 2002. Cursistenboek bij de cantorcursus van de NSGV. 
• Opleidingen
  • professional
  • amateur

Cantor/dirigent

Dit type cantor is vooral actief als dirigent van de cantorij.

• Handreikingen:
  • Angelika Luz e.a. Het leiden van een koor. Module 10 van de cursus kerkmuziek III. Verkrijgbaar via de webwinkel van de Protestantse Kerk.
  • Els Dijkerman en Jan van Rossem, Het leiden van een volwassencantorij. Module 11 van de cursus kerkmuziek III. Verkrijgbaar via de webwinkel van de Protestantse Kerk.
  • Willem Blonk, Het leiden van een jongerenkoor. Module 12 van de cursus kerkmuziek III. Verkrijgbaar via de webwinkel van de Protestantse Kerk.
  • Thea Endedijk, Het leiden van een kindercantorij. Module 13 van de cursus kerkmuziek III. Verkrijgbaar via de webwinkel van de Protestantse Kerk.
• Opleidingen
  • professional
  • amateur

Cantorij

Een cantorij is een koor met een liturgische functie. Het kan daarbij gaan om verschillende functies:

1. ondersteuning van de gemeentezang als een lied (nog) niet goed bekend is, meerstemmigheid bij wijze van begeleiding, een tegenstem als aanvulling op de gemeentezang, of bij canons.
2. zingen in afwisseling met de gemeente. Bijvoorbeeld: Afwisseling met de gemeente, bijvoorbeeld bij coupletliederen (alternatim) of andere zangvormen waarbij beurtzang is voorgeschreven. Of: de cantorij zingt de solopassages in een gezang of lied (in plaats van de cantor).
3. plaatsvervangend zingen, als bepaalde (vaste liturgische) teksten voor koor zijn gezet, of als iets muzikaal gezien het niveau van de gemeentezang te boven gaan.
4. het begeleiden van een ritueel, bijvoorbeeld bij de viering van de maaltijd van de Heer, een processie of de inzameling van de gaven.

• Repertoire en bladmuziek – belangrijke vindplaatsen van bladmuziek en/of met verwijzingen naar uitgaven:
  • Donek - Documentatie Nederlands- en Latijnstalige Kerkmuziek: Nederlandstalig en Latijnstalig repertoire voor kerkkoren, cantorijen en/of volkszang: www.donek.nl. Deze site werkt met een abonnementensysteem. Het is een catalogus met diverse zoekfuncties; de bladmuziek zelf is hier niet verkrijgbaar.
  • Gooi en Sticht: www.gooiensticht.nl Bladmuziek-webwinkel van het fonds van uitgeverij Gooi en Sticht. Online betalen en vervolgens downloaden.
  • Kerkzang.nl: www.kerkzang.nl Overzicht van de uitgaven van Centrum voor de Kerkzang. Zie daarvoor de webwinkel van Kerkzang.nl: Publicaties | Kerkzang.nl
  • Lutherse Werkgroep voor Kerkmuziek: Catalogus van muziekbijlagen en –uitgaven. 
  • Muziek en Liturgie: eerder verschenen muziekbijlagen
  • Koorzettingen bij liederen uit Liedboek, zingen en bidden in huis en kerk (2013): Ronald van Drunen maakte een overzicht van literatuur bij de melodieën van liederen uit het Liedboek 2013. Deze database is verwerkt in de Kerkliedwiki: zie www.kerkliedwiki.nl en/of kerkliedwiki/portaal:melodieën.

Zie verder ook het overzicht van uitgevers op de site van de Stichting Nieuwe Kerkmuziek. 

Kerklied internationaal 

Wat zing je als er regelmatig mensen van een andere nationaliteit in de kerk komen - bijvoorbeeld expats, statushouders, vluchtelingen? In de gebruikelijke kerkliedbundels staan altijd al wel liederen van niet-Nederlandse herkomst. Maar meertaligheid en internationaal repertoire gaat verder dan dat. Bovendien spelen ook de verschillen in liturgische praktijk en de positie van muziek daarin een grote rol. Hier zijn een aantal suggesties met oog op het kerklied: 

• Colours of Grace. Gesangbuch - Hymnbook - Livre de cantiques
  • Een meertalig gezangboek (20 talen) met 157 liederen (o.a. 'klassieke kerkliederen'). Een uitgave van de GEKE (Gemeinschaft Evangelischer Kirchen in Europa); 2007. De inhoudsopgave is hier te vinden: Colours of Grace/Inhoud - Kerkliedwiki.  
• Het repertoire van Taizé is bijzonder meertalig: 
  • Nederlandse uitgave: Adem in ons. Taizé liederenboek. Kok Uitgeverij 2019.  
    • Inhoudsopgave: Adem in ons/Inhoud - Kerkliedwiki
  • Internationaal: Zie Liederen leren - Taizé (taize.fr)
  • Zie ook: Taizé - Liedboek Compendium
• Hoop van alle volken. Zingen met de partnerkerken
  • Een uitgave met hedendaagse liturgische liederen van buiten Nederland. Uitgegeven door de Protestantse Kerk Nederland (Kerk in Actie). De eerste druk verscheen in 1997. Meer informatie en inhoudsopgave: Hoop van alle volken - Kerkliedwiki.
• Repertoire van de Iona-community.:
  • Nederlandse uitgaven: 
    • Liederen en gebeden uit Iona & Glasgow. Meer informatie en inhoudsopgave: Liederen & gebeden uit Iona & Glasgow - Kerkliedwiki
    • Opstaan. Meer liederen uit Iona. Meer informatie en inhoudsopgave: Opstaan! - Kerkliedwiki
  • Engelse uitgaven: zie Songbooks Archives - Wild Goose Publications (ionabooks.com)
  • Zie ook: Iona als bron van liederen - Liedboek Compendium
• Let's sing. International Spiritual songbook. Verlag Haus Altenberg, Verlag Herder 2004. Een uitgave verschenen voor de Wereldjongerendagen 2005 in Keulen. 
  • Inhoudsopgave
• Voor het evangelische repertoire: 
  • Gave Bibliotheek | Gave
  • Meertalige liederenbundel | Stichting Gave

Zie ook: 

• de database van de IAH: Größte christliche Liederdatenbank - 25.000+ Christliche Lieder (Kirchenlieder) (evangeliums.net)
• Hymnary.org: a comprehensive index of hymns and hymnals | Hymnary.org. Een uitgebreide website met liedinformatie. Engelstalig, maar met informatie en verwijzingen t.a.v. meertaligheid. 
  • Meer informatie over de participanten: About Hymnary.org | Hymnary.org
• Bij Liedboek, zingen en bidden en huis en kerk zijn o.a. registers op Engelse, Duitse en Franse liederen beschikbaar. Zie voor deze en andere registers: Registers - Liedboek